تدبیر اندام‌ها (حفظ صحت اعضاء)

در طب سنتی ایران علاوه بر دستورهای کلی که برای سلامت جسم و روان وجود دارد، برای حفظ و افزایش سطح سلامتی اعضای مهم بدن نیز دستورهای خاصی داده شده است که به‌طور مختصر به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

حفظ سلامت مغز

• لازم است از مصرف زیاد غذاهای بخارزا (مثل سیر، پیاز خام، تره، شاهی) پرهیز شود.

• از افراط در تفکر و اندیشه‌ی مداوم درباره‌ی مطالب دقیق و حسّاس دوری شود.

• بوییدن بوهای بد به مغز آسیب می‌رساندو برعکس بوییدن بوهای خوش و متناسب با مزاج شخص (بنفشه، نیلوفر و صندل برای گرم مزاجان و مشک، عود و نرگس برای سرد مزاجان) سبب تقویت مغز می‌شود، لذا در مواجهه و انتخاب بوها باید دقت کرد.

• از زیاده روی در خواب، بیداری و نزدیکی جنسی پرهیز شود.

• از پرخوری و مصرف چیزهای بسیار ترش اجتناب شود.

• برای حفظ سلامتی مغز می‌توان در صورت صلاحدید پزشک، از داروهای مقوی دِماغ مثل شربت ابریشم و اطرفیل گشنیزی (هفته‌ای یکبار)، آمله‌ی پرورده و یا هلیله‌ی پروزده با تخم گشنیز بو داده استفاده نمود که بسیار مؤثر است.

حفظ سلامت چشم

• از پرخوری و مداومت در مصرف غذاهای غلیظ و بخارانگیز مثل هریسه (حلیم)، عدس، کلّه و پاچه، پیاز، سیر، تره، بادنجان و باقالی پرهیز شود.

• بسیاری خواب و بیداری و کثرت جماع به چشم آسیب می‌رسانند.

• از حرکت در دود و غبار پرهیز شود.

• افراط در مطالعه‌ی خط‌های ریز و نگاه کردن به اشیاء براق، روشنی‌ها و سفیدی‌ها مخصوصاً نگاه کردن به اشیاء برّاق که آفتاب بر آنها تابیده باشد برای چشم مضر است.

• لازم است برای حفظ صحت چشم از خوابیدن به پشت پرهیز شود.

حفظ سلامت گوش

• به کار بستن آنچه در مورد سلامت چشم گفته شد ضروری است.

• از داخل کردن اشیای خارجی به گوش (مثل گوش پاک کن و آب) باید پرهیز کرد.

• از صداهای ترسناک و خیلی بلند مثل گوش دادن به موسیقی با صدای بلند باید اجتناب کرد.

• در صورت صلاحدید پزشک، چکاندن روغن بادامِِ تلخِ نیم‌گرم در گوش هفته‌ای یک بار مفید است.

حفظ سلامت دندان

• از دیدگاه طب سنتی، یکی از دلایل خرابی و بدرنگی دندان‌‎ها ، مشکلات گوارشی است.پس برای سلامت و سفیدی دندان‌ها لازم است به اصلاح دستگاه گوارش و وضعیت هضم در معده پرداخت.

• قی مکرر برای دندان‌ها مضر است مخصوصاً اگر آنچه با قِی دفع می‌شود ترش باشد.

• جویدن چیزهایی که جویدن آنها دشوار باشد برای دندان‌ها مضر است مخصوصاً اگر شیرین باشند مثل آب نبات و انجیر خشک.‌

• لازم است از چیزهای کند کننده دندان (مثل ترشی‌ها و میوه‌های خام ترش) و همچنین از خوراکی‌ها یا نوشیدنی‌های بسیار گرم یا بسیار سرد به دنبال هم پرهیز شود.

• استفاده از مسواک به اعتدال لازم است و در به کار بردن مسواک نیز نباید افراط کرد؛ زیرا موجب تحلیل بافت دندان و لثه می‌شود. بهترین مسواکِ گیاهی مسواکی است که با وجود تلخی، قبضی نیز داشته باشد مثل چوب اراک و چوب درخت زیتون که به سبب قوّت قابضه، دندان و لثه را تقویت می‌کنند و به تلخی‌اش، فضلات را به تحلیل می‌برند.

• مداومت به خلال بعد از غذا به جهت دفع ریزه‌های غذا از خلل و فرج دندان‌ها به سلامتی آنها کمک می‌کند.

• مالیدن نمک با عسل به دندان‌ها آنها را تقویت می‌کند.

• بهتر است در وقت خواب دندان‌ها را چرب کرد؛ برای این عمل بهتر است از روغن گل سرخ در گرم مزاجان و از روغن ناردین در سرد مزاجان استفاده شود.

• شستن دندان با ترکیبی از زاج سوخته، جو سوخته، زغال بید و کف دریا برای سفید کردن و تقویت لثه بی‌نظیر است.

حفظ سلامت قلب

• قلب شریف‌ترین عضو بدن، رئیس مطلق، منبع حیات و معدن روح حیوانی است و پایداری بدن وابسته به صحت قلب است، پس بر کسانی که برای حفظ سلامت کوشش می‌کنند واجب است که در محافظت از قلب کوشش کنند.

• همّ و غم بزرگ‌ترین دشمن قلب است و برای حفظ صحت آن باید از همّ، غم و امور ناخوشایند و دل‌آزار دوری کرد و شادی معتدل را شیوه خود ساخت.

• لازم است از هم‌صحبتی با مردم نادان و پست و هم‌نشینی با کسانی که از دیدن آنها اکراه دارند دوری شود.

• استفاده از غذاهایی که مولّد خون لطیف باشند مثل گوشت گوسفند یک ساله، کبک، درّاج، تیهو، جوجه خروس و زرده‌ی تخم مرغ نیم‌برشت (عسلی) برای سلامت قلب مفید است.

• از مداومت به غذاهای غلیظ مثل گوشت گاو و بز و سایر حیوانات برّی دوری کنند.

• استشمام بوهای خوش _ متناسب با مزاج _ مقوی قلب و نشاط‌آور است.

حفظ سلامت معده

• اموری مانند تُخَمه ، روی‌هم‌خوری غذاهای مختلف، پرخوری، خوردن چیزهای چرب و لزج، قِیِ متواتر، گرسنگی مفرط و خوردن آب در میان غذا به معده آسیب می‌زنند و باید از چنین اموری دوری کرد.

• قی ملایم در صورت آمادگی و سازگاری بدن با شرایط قی و با دستور پزشک، در هر ماه دو مرتبه برای پاکسازی معده از فضولات لازم، و حافظ صحت معده و بدن است.

• مصرف غذاها و کباب‌های مقوی مثل کباب کبک، تیهو، بچه خروس و طعام‌هایی که از گوشت‌های مذکور با دیگ‌افزارهای (ادویه) گرم مثل زیره، دارچین و هل به عمل آورده باشند _ متناسب باحال و موافق مزاج _ موجب تقویت معده و هاضمه می‌گردد.

• بر حافظ صحت لازم است از شربت‌های مقوی معده (مثل سکنجبین، شربت لیمو، ترنج، غوره، انار، زرشک) و از معجون‌های مقوی و برطرف‌کننده رطوبات مانند زنجبیل پرورده استفاده کند.

حفظ سلامت کبد

• خوراک‌های معطر سرد، مقوی کبداند، خواه این عطر از طعام و خواه از میوه باشد.

• نانی که خمیرش خوب رسیده و نمکش معتدل باشد برای کبد مفید است.

• گوشت‌های سریع الهضم، متناسب با حال و مزاج، که همراه دیگ‌افزارهای گرم پخته شده باشند مفید است.

• مویز، انجیر و فندق برای کبد مفیداند.

• پیاپی خوردن غذاهای گوناگون بر روی هم و عدم رعایت ترتیب غذا به کبد آسیب می‌زند.

• نوشیدن آب سرد هنگام ناشتا، پس از حمام گرم، جماع و ورزش می تواند منجر به استسقا شود.

• مداومت بر غذاهای غلیظ مثل گوشت گاو و نان روغنی که در گرفتن سبوس آن مبالغه کرده باشند و نان فطیر و غذاهای لزج مثل پاچه و امثال آن _ که مولّد سدّه‌اند_ برای کبد مضر هستند.

منبع: مروری بر کلیات طب سنتی ایران